του Σεραφείμ Κ. Τσίτσα
Όλα τα ξυλώδη δασικά φυτά με ψηλούς και χοντρούς κορμούς, που δεν είναι θάμνοι, λέγονται δέντρα. Στα Άγραφα όμως και τη Ρούμελη, δέντρα ονομάζουμε τις δρυς, γιατί αυτές κυριαρχούν στα κακοτράχηλα βουνά της Πίνδου. Όταν στ’ Άγραφα και τη Ρούμελη λένε ξυλεία δέντρινη, εννοούνε δρύινη.
Αυτά τα δέντρα έκλαιγαν για το χαμό της κλεφτουριάς:
Λιάκο, σε κλαίνε τ’ Άγραφα, οι βρύσες και τα δέντρα.
Ακόμα κ’ η λαϊκή λέξη κλαρί συνήθως δηλώνει τη δρυ:
Θέλω να πάω να κοιμηθώ, κόψε κλαρί απ’ τον λόγγο,
να ‘ναι χλωρό και δροσερό, να ‘ναι ανθούς γεμάτο.
Η Ελλάδα είναι χώρα των δρυμών. Αυτοί κυριαρχούν στον τόπο μας και αποτελούν το εθνικό μας δάσος, όπως ο πλάτανος αποτελεί, καθώς είπαμε στην ιστορία του, το εθνικό μας δέντρο.
Ο αείμνηστος λαογράφος Δ. Λουκόπουλος μας πληροφορεί πως, καίτοι ορεινός Ρουμελιώτης, μόλις το 1928 έμαθε για πρώτη φορά σ’ ένα ταξίδι του στ’ Άγραφα, πως «υπάρχουν δυο είδη – κι όχι ένα – δρυός, τα ημεράδια και οι πλατίτσες. Τα πρώτα με στενά, και τα δεύτερα με πλατειά φύλλα…»
Κι όμως πάλι δεν κατατοπίστηκε καλά. Όχι δυο, αλλά δέκα περίπου είναι τα είδη των ελληνικών δρυών, που σχηματίζουν τους μεγάλους ελληνικούς δρυμώνες ή, όπως τους λέει ο Αριστοτέλης, δρυμούς (1).
Ένας μη ειδικός δύσκολα βέβαια θα τα ξεχώριζε. Οι βουνίσιοι όμως χωρικοί μας, που λημεριάζουν στους λόγγους και τα ρουμάνια, τα ξέρουν από την καλή και με το ιδιαίτερο όνομά τους.
- Η πλατίτσα ή πλατοκλάρι ή γρανίτσα. Είναι το πιο ευκολογνώριστο είδος απ’ όλες τις φυλλοβόλες δρυς. Έχει τα παχύτερα (δερματώδη) και μεγαλύτερα φύλλα, γι’ αυτό και ονομάζεται πλατύφυλλος. Κάποτε απάντησα ένα φύλλο πλατίτσας με μάκρος 30 πόντους. Επειδή τα φύλλα αυτά τα τρώνε πολύ τα βόδια, σε μερικά χωριά της Φθιώτιδας (Γιαννιτσού) η δρυς αυτή ονομάζεται βοϊδόκι. Φυλλορροεί γρηγορότερα απ’ όλες τις δρυς (Σεπτέμβριο με Οκτώβριο). Μια τέτοια πελώρια δρυ –ύψος 22 μ. και περιφέρεια κορμού 5,50 μ.-σώζεται στο δάσος Κάπελη, κοντά στο δρόμο Αμαλιάδας-Δίβρης. Σ’ αυτή ο Ιμπραήμ πασάς κρέμασε τον παπά του χωριού, γι’ αυτό ονομάστηκε «του Παπά το Δέντρο».
- Η άμισχος δρυς ροτσόκι ή κελάνι. Τα φύλλα της έχουν μικρό κοτσάνι, ενώ οι καρποί της είναι σχεδόν κολλητοί στον κλάδο, χωρίς κοτσάνι. Έχει το καλύτερο ξύλο και φυλλορροεί αργά το Χειμώνα.
- Η χνοώδη δρυς, το ημεράδι ή ρουπάκι (από το ρώπαξ-κος), με ωραία μικρά φύλλα με αλαφρό χνούδι στο κάτω μέρος.
- Δρυς η έμμισχος και δρυς η μισχανθής. Ομοιότατα μεταξύ τους είδη, με μόνη αξιόλογη διάκριση το χνούδι που υπάρχει στα φύλλα της πρώτης. Και τα δυο αυτά είδη έχουν το δημοτικό όνομα ρένια και ξαπλώνονται και χαμηλότερα από τη ζώνη των δρυών έως την παραλία. Είναι οι συνηθισμένες δρυς που συναντάμε στους κάμπους σε δασύλλια, άλση, κήπους και δεντροστοιχίες. Στον Εθνικό Κήπο υπάρχουν μερικά, ηγεμονικά πράγματι, τέτοια δέντρα. Στο μεγαλόπρεπο της μορφής τους ίσως οφείλεται το βασιλικό τους όνομα.
- Δρυς η ευθύφλοιος, το γνωστό τσέρνο. Είναι όπως κ’ η πλατίτσα σημαδιακό είδος δρυός. Ξεχωρίζει καλά από τα μακρουλά, γλωσσοειδή φύλλα του και τα μουστακάτα λέπια που έχουν τα κύπελλα των καρπών του. Ζει στα υψηλότερα μέρη της ζώνης των δρυών μέχρι των ελατιάδων, στους οποίους και εισχωρεί.
- Δρυς ή μακεδονική. Στην Ήπειρο τη λένε κρίπνα. Τα φύλλα της είναι όμοια με της καστανιάς, λίγο μεγαλύτερα στο μέγεθος. Απαντά στην Πίνδο και τη Μακεδονία μέχρι την Βέροια.
- Βαλανιδιά. Είναι γνωστή από τα γνωστά χοντρά της κύπελλα των βαλανιδιών, τα οποία είναι πολύτιμη πρώτη ύλη της βυρσοδεψίας.
Δεύτερη έρχεται η πατρίδα μας στην παγκόσμια παραγωγή βαλανιδιού.
Η βαλανιδιά σχηματίζει μεγάλα δέντρα στη θερμή ζώνη των αειθαλών (Αιτωλοακαρνανία, Άρτα, Πρέβεζα, Θεσπρωτία, Μεσσηνία, Λακωνία, Αργολίδα κλπ.), με ετήσια παραγωγή 10-15 εκτατομ. οκάδες βαλανιδιών. Αποτελεί γι’ αυτό πολυτιμότατο δέντρο της εθνικής μας οικονομίας.
Οι μεγάλες αιωνόβιες βαλανιδιές κατεβάζουν γύρω στις 500 οκάδες καρπό. Μια τέτοια γέρικη βαλανιδιά έκοβαν κάποτε οι υλοτόμοι. Το χοντρό και ροζιάρικο κορμί της δύσκολα τεμαχιζότανε. Για να το σχίσουν έμπηξαν στο κορμί της σφήνες καμωμένες απ’ το ίδιο της το ξύλο. Το πικρό παράπονό της το μεταδίδει ο Αίσωπος σ’ έναν από ους μύθους του: «…ου τοσούτον τον κόψαντα με πέλεκυν μέμφομαι, όσον τους εξ εμού φυέντας σφήνας».
Όλες οι παραπάνω δρυς είναι φυλλοβόλες. Οι πρώτες τρις συγκροτούν κυρίως τους ελληνικούς δρυμούς, που καταλαμβάνουν επιφάνεια 6.700.000 στρέμματα και αποτελούν το τρίτο περίπου των ελληνικών δασών.
Εκτός απ’ αυτά τα δέντρα υπάρχουν και δυο είδη αειθαλών δρυών που δεν είναι γνωστά, αλλά δεν τα υποπτεύεσθε καθόλου. Το σουλούπι τους και μάλιστα η φυλλωσιά της κόμης τους, δεν μοιάζει με τις φυλλοβόλες δρυς. Αν προσέξετε όμως τους καρπού τους, είναι τα ίδια κι απαράλλαχτα βαλανίδια με τα κύπελλα τους. Οι αειθαλείς αυτές δρυς είναι το …πουρνάρι και η αριά. Το πρώτο ξαπλώνεται σ’ όλα τα ελληνικά βουνά από τη ζώνη των αειφύλλων έως την ζώνη της καστανιάς. Αφιερώνω γι΄αυτό ξεχωριστό σημείωμα.
Η αριά, με τα μικρά φύλλα της ελιάς, δε σπανίζει κι αυτή από ελληνικά ρουμάνια. Σχηματίζει δέντρα με ωραία σφαιρική, συμμετρική κόμη, γι’ αυτό και χρησιμοποιείται συνήθως σε δεντροστοιχίες ως καλλωπιστικό.
Ωραιότατα δέντρα αριάς απαντούν στους βραχώδεις όχτους και τις απότομες πλαγιές του Αχέροντα, κάτω απ’ τη ράχη του Δράκου και τα ερείπια του Σουλίου, έως την περίφημη «Σκάλα της Τζαβέλαινας».
Η ξυλεία των δρυών, σκληρή, βαριά, στέρεα και μεγάλης διάρκειας είναι από τους καλλίτερους κερεστέδες στην οικοδομή. Όταν βρίσκεται μέσα στο νερό, δεν σαπίζει ποτέ, σκληραίνει και μαυρίζει σαν έβενος. Η πλατίτσα και το ημεράδι δίνουν τη γερότερη και καλύτερη ξυλεία χρήσιμη στη μεταλλουργία, επιπλοποιία, την κατασκευή παρκέτων κλπ. Οι στρωτήρες των σιδηροδρόμων μας (τραβέρσες) βγαίνουν απ’ τους δρυμούς μας. Ο δρύινος κορμός πρέπει να ‘χει πάχος τουλάχιστον 28 πόντους για να δώσει στρωτήρα για τη γραμμή του ΟΣΕ.
Η εγχώρια παραγωγή δρυοξυλείας δεν υπερβαίνει συνήθως τα 15.000 κυβ. μ., γιατί οι δρυμοί μας υλοτομούνται νεαροί για κάρβουνα. Μεγάλα ποσά ξυλείας εισάγονται στη χώρα μας από τη Σλοβακία, τη Ρωσία, Τουρκία και Αμερική. Χρησιμοποιείται πολύ στην επιπλοποιία και σε πολυτελείς οικοδομές, για σκάλες, εξ’ωθυρες, παρκέτα, επενδύσεις τοίχων κλπ. Η δρυοξυλεία αυτή του εξωτερικού-άμισχος και χνοώδης δρυς κυρίως-έχει ωραιότατη εμφάνιση χάρη στις όμορφες γυαλιστερές εντεριώνιες ακτίνες, που διατρέχουν σα χρυσάφια τα νερά του ξύλου και γι’ αυτό λέγονται και χρυσαλλίδες.
Εκτός από τα εμπορεύσιμα αυτά δασικά προϊόντα, οι ελληνικοί δρυμοί επουλώνουν πάμπολλες ατομικές ανάγκες των χωρικών. Κάθε χωρική φαμίλια υλοτομεί 60-100 φορτία δρύινα καυσόξυλα το χρόνο (4-5 χιλ. οκάδες), για να ρουπώσουν τα πρωτόγονα αδηφάγα τζάκια. Καμιά δυστυχώς προσπάθεια-αληθινά εθνική-δεν έγινε ως τώρα να εισαχθούν στην ύπαιθρο οι τόσο πρακτικοί και οικονομικοί τύποι θερμάστρας-μαγειρείου και να καταργηθούν τα τζάκια, τα οποία δε θερμαίνουν καθόλου τους χωρικούς, παρ’ όλες τις τεράστιες ποσότητες καυσόξυλων που καταλύουν. Τα ¾ σχεδόν από τη θερμαντική δύναμη-τις θερμίδες-φεύγουν χαμένα από τις καπνοδόχους. Οι ίδιοι άλλως τε χωρικοί χωρατεύοντας για τα τζάκια τους λένε: «Μπρος πυρά και πίσω κλαδευτήρα…»
Την τρομακτική σπατάλη των καυσόξυλων βεβαιώνει κι ο ποιητής σε μια γραφική εικόνα του χωρικού τζακιού, που πυρρώνει με τη λαμπρή του φλόγα τα ροδοκόκκινα μάγουλα των κοριτσιών:
Νυχτέρι θα ‘χουν σπίτι μας. Του Τράκα τα πουρνάρια
κούτσουρα τετραπανωτά θα καίγουν στη γωνιά μας.
Στης πυροστιάς ολόγυρα, δίπλα στο πυρομάχο,
Της γειτονιάς αραδιαστές θα κάθονται οι κοπέλες…
Εκτός από τα καυσόξυλα, κάθε ορεινή φαμίλια υλοτομεί και 10-20 φορτώματα κλαρί – φύλλωμα δηλαδή δρυός – το χρόνο, για χειμερινή τροφή των ζώων, ιδίως των γιδοπροβάτων. Το πρώτο τρυφερό ανοιξιάτικο κλαρί, τη φουσκοδεντριά, με το οποίο ταΐζουν τα νεογέννητα κατσίκια, το ονομάζουν μούγγρο. Αυτός είναι ο προάγγελος της Άνοιξης στα ορεινά χωριά. Το πρωτόσκαστο χρυσοκίτρινο αυτό κλαρί με τα ξανθιά μπουμπούκια του, που θα μπει στη ρούγα των χωριών, είναι ο κλάδος τηε ελιάς που αναγγέλλει χαρούμενα το τέλος της βαρυχειμωνιάς.
Η πολυφάμιλη γενιά του δέντρου περιλαμβάνει σ’ όλη τη γη 300 είδη. Ελάχιστα όμως ευδοκιμούν στην Ευρώπη. Τα περισσότερα είναι αυτόφυτα στην Ασία και την Αμερική. Μια α;πό τις ξενικές δρυς λέγεται φελλοφόρος. Ευδοκιμεί στην Ισπανία, τη Γαλλία, την Κορσική, την Τύνιδα, το Μαρόκο κλπ. Η εξωτερική (παλιά) φλούδα του κορμού της αποτελεί το γνωστό φελλό. Απ’ αυτόν γίνονται τα βουλώματα για τις φιάλες.
Ο δέντρος είναι από τους μεγαλύτερους μαθουσάλες του ρουμανιού. Ζει πάρα πολλά χρόνια και σχηματίζει κορμούς τεράστιους, ντυμένους με χρυσούς μανδύες από πυκνά κιτρινοπράσινα μούσκλια.
Οι δρυμοί στην αρχαιότητα ήσαν το προσκύνημα των νυμφών, οι οποίες ονομάζονταν Δρυάδες, Αμαδρυάδες, Δρυμοχαρείς. Κατά τον Απολλώνιο ονομάζονταν Αμαδρυάδες «δια το άμα ταις δρυσί γεννάσθαι ή δοκούσιν άμα ταις δρυσί φθείρεσθαι…».
Ονομάζονταν επίσης Δρυμίδες, υληωροί(4). Οι νύμφες γεννιόνταν απ’ τα δέντρα και πέθαινα μαζί μ’ αυτά. Πολλές φορές λέγεται ότι ακούστηκε ο θρήνος και το σκούξιμο των νυμφών, όταν κόβονταν τα δέντρα. Στη Δωδώνη της Ηπείρου, όπου ελατρεύετο ο Ζευς, υπήρχε άλσος φηγών, δηλαδή δρυών. Μια απ’ αυτές, η ιερή φηγός, επροστάτευε στη κουφάλα της την εικόνα του Δία, ήταν δηλαδή ναός του Δία, ο οποίος γι’ αυτό ελέγετο και Φηγοναίος (φηγός-ναός). Με το θρόισμα της ιερής δρυός ο Ολύμπιος θεός φανέρωνε τη θέληση του.
Σήμερα στη κοιλάδα του Δωδωναίου Μαντείου δεν υπάρχει πουθενά δέντρο δρυός, ούτε για δείγμα. Βοσκότοπος από χαμόκλαδα αειθαλών δρυών – πουρνάρια – σκεπάζει τον ερειπιώνα του Μαντείου κι αποτελεί βορά των γύρω γιδοκοπαδιών.
Η Δωδώνη αξίζει ακόμα αιώνια τιμή και δόξα, γιατί σ’ αυτή μεγάλωσε η ελληνική φυλή. Εδώ έζησαν οι πανάρχαιοι Έλληνες, οι Σελλοί, που έδωσαν τα’ όνομα τους στη χώρα μας, την Ελλάδα.
Από το ξύλο της Δωδωναίας ιερής φηγού πήραν οι Αργοναύτες για φυλαχτό και το ‘βαλαν στην πρώρα, την πρύμνη και το τιμόνι της Αργούς.
Κάτω από τη σκιά μιας γέρικης δρυός, κοντά στο σημερινό χωριό Πυρά, στην Οίτη, ζήτησε το θάνατο καιν την αποθέωση του ο Ηρακλής.
Δρυς ήταν το ιερό δέντρο της μητέρας του Δία, Ρέας.
Δενδρεύς και Δενδρίτης ονομάζονταν σε πολλά μέρη (Θήβα, Μαγνησία) ο Διόνυσος, επειδή λατρεύονταν μέσα σε κοιλότητα δέντρου, που αποτελούσε τον πρώτο φυσικό ναό.
Κάτω από τον ίσκιο των πυκνών γαλατικών δρυμών και μέσα σε βαθιές σπηλιές οι Δρυίδες Κέλτες τελούσαν τα μυστήρια της πανθεϊστικής λατρείας τους.
Κάτω από τη Δρυ του Μαμβρή, στη Χεβρώνα, φανερώθηκε ο Θεός στον Αβραάμ με την τριαδική μορφή του (Γεν. ΙΗ’).
Από τα κλωνάρια κάποιας δρυός, στο δρυμό Εφραίμ, πιάστηκε και κρεμάστηκε από τα μακριά του μαλλιά ο Αβεσαλώμ, όπου και βρήκε το θάνατο (Β’ Βασιλ. ΙΗ’, 9).
Οι κουφάλες των γέρικων δρυών είναι συνήθως γεμάτες από μυρμηγκοφωλιές. Όταν γιός του Δία Αιακός (ο κατόπιν κριτής στον Άδη) βασίλευε στην Αίγινα, ένας φοβερός λιμός εξολόθρεψε τους υπηκόους του. Ο Αιακός παρακάλεσε τον πατέρα του να ξαναπλάσει τους ανθρώπους κι ο Ζεύς μεταμόρφωσε τότε σε ανθρώπους όλα τα μυρμήγκια μιας γέρικης δρυός, που είχαν εκεί φυτέψει από μόσχευμα της Δωδωναίας ιερής δρυός.
Αυτοί αποτέλεσαν τους περίφημους Μυρμιδόνες, τους οποίους ο Αιακός έστειλε σε βοήθεια του Αιγέα εναντίον του Μίνωα.
Σε δέντρα δρυός μεταμόρφωσε κι ο Βάκχος τις γυναίκες της Θράκης που σκότωσαν τον Ορφέα.
Πολλές περιπτώσεις αναφέρονται αυστηρής τιμωρίας ανθρώπων, που υλοτόμησαν δρυς ή οπωσδήποτε βεβήλωσαν την ιερότητα των αλσών. Μας τις περιγράφουν χαριτωμένοι αρχαίοι μύθοι.
Στο θεσσαλικό άλσος της Δήμητρας, όπως ο Οβίδιος μας πληροφορεί, υπήρχε ιερή δρυς, την οποίαν ο βασιλιάς της Αττικής Εριχθόνιος διέταξε να κόψουν. Οι υπηρέτες του φοβήθηκαν τη θεϊκή οργή και εδίσταζαν. Παίρνει ο Εριχθόνιος τότε μόνος του το τσεκούρι κι αρχίζει. Με το πρώτο χτύπημα πετάχτηκε αίμα από την πληγή του δέντρου κι ακούστηκε φωνή: «Στον κορμό του δέντρου ζω εγώ η αγαπητή νύμφη της Δήμητρας…» Ο Εριχθόνιος όμως συνεχίζει με σαρκασμό το ανόσιο έργο του, έως ότου έπεσε η ωραία δρυς και πέθανε μαζί μ’ αυτή η δρυάδα νύφη. Ραγδαία υπήρξε τότε η εκδίκηση της θεάς Δήμητρας. Καλεί από τον παγετώδη Καύκασο την Πείνα, για να σπαράξει τον κακούργο βασιλιά. Πράγματι ύστερα από λίγο, «λιμώ απόλλυται» ο Ερυχθόνιος, αφού τελικά και αυτές τις σάρκες του. Με το διδακτικότατο αυτό αλληγορικό μύθο διδάσκονται στο λαό της αρχαίας Ελλάδας και μέχρι σήμερα, καταλάγαρες επιστημονικές δασικές αλήθειες. Η Δήμητρα ως γνωστό, συμβολίζει τη γεωργία, οι δε νύμφες τα νερά και τις πηγές (5). Η υλοτομία της ιερής δρυός συμβολίζει την καταστροφή των δασών στην πανάρχαια εποχή του Εριχθονίου. Την αποψίλωση της χώρας ακολουθεί η στείρευση των πηγών (ο θάνατος της δρυάδας νύμφης), η εξαγρίωση του κλίματος (ο παγετώδης Καύκασος), η δημιουργία χειμάρρων και η επακόλουθη καταστροφή της γεωργίας (εκδίκηση της Δήμητρας), την οποία συνοδεύει η πείνα και η δυστυχία…
- «Πεποίκιλται δε η γη όρεσιν υψηλοίς, χλόαις μυρίαις και βαθυξυλοις δρυμοίς»
- Από το ομηρικό κελαινός=μαύρος. Στο Καρπενήσι υπάρχει ελατιάς με το όνομα κελανιάς, κατάμαυρος από την πολύ πυκνότητα.
- Δυστυχώς καταστράφηκε στους μαύρους χρόνους της Κατοχής από τους κατακτητές.
- Υληωροί=φρουροί, προστάται του δάσους, από το ύλη=δάσος και ώρα=φροντίς, μέριμνα, φρούρισις. Το δεύτερο συνθετικό (ώρα) απαντά στις λέξεις: τιμωρία, ολιγωρία, θυρωρός, ακταιωρός, εμβρυωρός, υλωρική κτλ.
- Γίνονται δ’ άρα ται γ’ εκ τε κρηνών από τ’ αλσέων, εκ θ’ ιερών ποταμών, οι τ’ εις άλαδε προρρέουσι… (Οδύς. Κ 350)
Read Full Post »
Γαρδικιωτικες κουβεντες... 